Р.Чойномын тухай

Оросын их яруу найрагч Пушкин “Поэт-величина неизменная” гэж хэлсэн нь харгис бурангуй цагийн салхи шуурганд яруу найрагч хүн урлагийн мөнхийн зорилгоос няцахгүй “тогтмол эзлэхүүн” байх тухай айлдсан үг юм байна. Урлаг бол тулг талбай болохоос бүжгийн талбай биш. Тулах цэг болохоос худалдааны цэг биш ажээ. Чойном бол өмнөх үеийнхэн болон өөрийн үе дундаас урлагийгарилжаа наймаа, алдар хүндийн хэрэгсэл болголгүй үнэний төлөө тэмцсэнээрээ тасархай яруу найрагч юм. Өөрийн амь амьдралыг зольж цагийг эзэлсэн суу билигтнүүд энэ дэлхийд ганц Р.Чойномоор тогтохгүй ээ. Гол нь монголчууд биднээс, Д.Нацагдоржоос, Б.Явуухулангаас, Л.Түдэвээс, Ч.Чимидээс тийм зүрх зориг гараагүй юм. Ер нь зохиолч, зураач, уран бүтээлчдийн амьдрал сонин. Утас дуугарна. Харилцуур авч “Аа, тэгээ юу. Мэдлээ, одоохон арга хэмжээ авья” гэж их жанжин Сүхбаатар шиг тайвнаар өгүүлээд “Тогмид оо түргэн гүй! Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана” гэдэг. Б.Явуухулан шартчихаж Дэлгүүоийн худалдагчид хаягласан дугтуйтай бичгээөвөртлүүлж мордуулна даа. Төдөлгүй нөгөө жанжин чинь улаан хуй шиг юм араас нь чавхдаж “Тогмид оо, буцаад… цаана чинь танай авгай, манай авгай…” гэнгүүт өөр зүг рүү гудамж ороож арилах нь вий. Хаалга үүдээ дотроос нь түгжин хэд гурваараа булагнаж, нууц бүлгэм байгуулах гэж буй мэт дохио зангаагаар харилцан “Битгий түчигнүүлээд байгаач дээ” гэж хана руу өгсөх жоом руу нударга зангидацгаан гамин ирэхээс өмнө амжиж сүүгээ уух гэж байгаа хот айлынхан шиг түгшүүртэй харагдах нь бий. Иймэрхүү амьдралаар идэр залуудаа амлуулж, угжуулсан Р.Чойном архи дарс, авгай хүүхний дэлхийн 2-р дайныг цааш явган нүцгэн ганцаар туулсан хүн. Дайнаас эргэж ирэхэд түүнд юу ч байгаагүй юм. Р.Чойном яруу найргийг идэх талх, өмсөх хувцас, өргөх үр хүүхэд гэж үзээд гаргуунд орхисон аз жаргалгүй амьдралаа урлагийн аз жаргал болгож бидэнд болон хойч үедээ үлдээсэн юм. Урлаг гэж тэгвэл юу юм бэ. Африкийн битүү ширэнгэд амьдардаг зэрлэг омгийнхонд Бетховены хөгжмийг сонсгоход учир зүггүй догдолж, ер бусын ойлгомжгүй байдалд орж байсан гэдэг. Тэд Сервантесыг уншаагүй, театрт нэг ч очоогүй соёлт ертөнцөөс бүрэн тусгаарлагдсан атлаа өөрийн гэсэн бүжиг, дуу, хадны зураг, аман зохиолтой байсан гэдэг. Тэгэхээр урлаг бол түүгээр амьсгалахгүй бол хүмүүс бүтэж үхэж ч мэдэх химийн бүтэц нь тайлагдаагүй агаар мандал юм санж. “Энхрий хайрт намаа магтан дуулья” гэж биднийг наймаалцаж байхад Р.Чойном “Диваажин”-гаа, “Дуулим талын хөөрхөн хүүхэн болж уу би” гэж тольдож суухад Чойном “Бүсгүй хүний нүцгэн биеийг магтан дуулья” гэж урлагийн өмнөөс Янжинлхамын эрхшээл дор бичиж байжээ. Өнөөгийн яруу найрагчид дотор “Чойном бол хараалын яруу найрагч, уянгын яруу найрагч биш, тэр ерөөсөө яруу найрагч биш” гэх хүмүүс мэр сэр бий. Эд нар бол харсаар байтал байны голд тусч буй сумыг хадуурсан гээд өөрийнхөө сураггүй давсан сумыг “энэ минийх” гэж байны голд туссан сумтай булхайцаж байгаа дээрэнгүй хүнтэй төстэй юм. Өөрийн харж сурсан жаазаар бусдыг хар гэж толгойг нь зууван болтол чихэхтэй агаар нэгэн зүйл юм. Тэгвэл Р.Чойном яруу найрагч мөн үү, биш үү гэдгийг шүүх шүүгчид хэн бэ. Ард түмэн. Р.Чойном бол манай энэ үед зохиол бүтээл нь хамгийн олноор хэвлэгдэж ард түмнийн амны уншлага болсон зохиолч яах аргагүй мөн. Дэлхийн сая сая үзэгчдийг байлдан дагуулсан “Москва нулимсанд дургүй” кино атаархсан найруулагчдын явуулгаар кино мөн, бишдээ тулж, дэлгэцэнд гаралгүй архивт шилжих дөхсөн гэдэг. Азаар Брежнев үзээд Тарга” гэж хэлснээр өдөртөө л Москвагийн сая сая үзэгчдийг байлдан дагуулж, дараа нь гадаадын таван кино наадмын тэргүүн шагнал авсан аж. Оскарын шагнал хүртсэн найруулагч Меньшовыг нөгөө ажил мэргэжил нэгтнүүд нь Америкт дүрвэн гарах гэж байна гэж КГБ-д матаж ёслолын ажиллагаанд нь оролцуулаагүй гэдэг. Найруулагч Меньшовт атаархагчид Чойномд атаархагчидтай ойрын садан, Чойномыг торны цаад руу матааслагчтай холын садангууд ажээ. Эдгээр хүмүүс цагийг эзлэх нь байтугай цагийн аясаар хувирч, толгойд цав суувал бөгс гэж дайрч мэдэх л хүмүүс юм. “Чойном бол асар их хог новшин дундаас гялалзсан алт эрдэнэс” гэж хэн нэгэн хэлжээ. Тэр нь аугаа их номч гүүш Б.Ринчен аж. Түүнийг амьд сэрүүн ахуйд нь “Чи бол гайхалтай яруу найрагч” хэмээн дуун алдсан нь Бэгзийн Явуухулан байсан юм. Уул, уулаа харна гэдэг энэ ажуу.Й